Türk borçlar kanunu uyarınca sebepsiz zenginleşme

 

Giriş

6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (“TBK”) m. 77-82 arasında sebepsiz zenginleşmeden doğan borç ilişkilerine yer verilmiştir. TBK’da sözleşmeler ve haksız fiiller dışında üçüncü bir borç kaynağı olarak sebepsiz zenginleşme düzenlenmiştir.

TBK m. 77 uyarınca, haklı bir sebep olmaksızın, bir başkasının malvarlığından veya emeğinden zenginleşen, bu zenginleşmeyi geri vermekle yükümlüdür. Sebepsiz zenginleşmeden söz edebilmek için öncelikle bir kimsenin malvarlığında bir çoğalmanın (bir zenginleşmenin) meydana gelmesi gerekir. Diğer taraftan bir başka kimsenin malvarlığı azalmalı (fakirleşme) ve zenginleşme ile fakirleşme arasında illiyet bağı bulunmalıdır.

Bir kimsenin malvarlığında bir başkası zararına meydana gelen zenginleşme, arada illiyet bağı bulunsa dahi her zaman iade borcunu doğurmaz. Sebepsiz zenginleşme nedeniyle iade borcunun doğabilmesi için, malvarlığındaki zenginleşmenin “haklı bir sebep olmaksızın” gerçekleşmesi gerekir.

TBK m. 77’de zenginleşmenin özellikle (i) geçerli olmayan, (ii) gerçekleşmemiş, (iii) sona ermiş bir sebebe dayanması halinde iade yükümlülüğünün doğacağı belirtilmiştir.

Görüleceği üzere sebepsiz zenginleşme halinde zenginleşen ve fakirleşen arasında kanun gereği bir borç ilişkisi doğmakta olup, bu borcun konusu malvarlığında meydana gelen fazlalığın iadesidir. İade talebi borç ilişkisinden doğan nisbi bir hakka, bir alacak hakkına dayanmaktadır. Bu nedenle, iade talebi yalnızca zenginleşene veya onun külli haleflerine karşı yöneltilebilir.

Borçlanılmamış Edimin İfası

TBK m. 78 “Borçlanılmamış edimin ifası” başlığını taşımaktadır. Anılan madde uyarınca borçlanmadığı edimi kendi isteğiyle yerine getiren kimse, bunu ancak, kendisini borçlu sanarak yerine getirdiğini ispat ederse geri isteyebilir. Buna göre, borç olmayan şeyin ödenmesi halinde, sebepsiz zenginleşmeye dayanılarak talepte bulunulabilmesi için (i) borcun ifası amacıyla ödeme yapılması, (ii) ödenmesi gereken bir borcun mevcut olmaması, (iii) ödemede bulunanın yanılarak (hataen) kendisini borçlu zannetmesi şartlarının gerçekleşmesi aranır.

Zamanaşımına uğramış bir borcun ifasından veya ahlaki bir ödevin yerine getirilmiş olmasından kaynaklanan zenginleşmelerin geri istenemeyeceği açık hükme bağlanmıştır. Borç olmadığı hâlde ödenmiş olan edimin geri istenmesine ilişkin diğer kanun hükümleri saklıdır.

Sebepsiz zenginleşme nedeniyle iade borcunun kapsamı, zenginleşen kimsenin iyiniyetli ve kötü niyetli oluşuna göre farklılık arz etmektedir.

Geri Verme Yükümlülüğünün Kapsamı

TBK m. 79 gereğince sebepsiz zenginleşen, zenginleşmenin geri istenmesi sırasında elinden çıkmış olduğunu ispat ettiği kısmın dışında kalanı geri vermekle yükümlüdür. Ancak zenginleşen, zenginleşmeyi iyiniyetli olmaksızın elden çıkarmışsa veya elden çıkarırken ileride geri vermek zorunda kalabileceğini hesaba katması gerekiyorsa, zenginleşmenin tamamını geri vermekle yükümlüdür.
TBK m. 80, sebepsiz zenginleşenin yapmış olduğu giderlerden hangilerini isteyebileceğini düzenlemiştir. Burada da zenginleşen kimsenin iyiniyetli ve kötü niyetli oluşuna göre istenebilecek giderler farklılık arz etmektedir. Şayet zenginleşen iyiniyetli ise, yaptığı zorunlu ve yararlı giderleri isteyebilir. Şayet zenginleşen iyiniyetli değilse, zorunlu giderlerinin ve yararlı giderlerinden sadece geri verme zamanında mevcut olan değer artışının ödenmesini isteyebilir. Zenginleşen, iyiniyetli olup olmadığına bakılmaksızın, diğer giderlerinin ödenmesini isteyemez. Ancak, kendisine karşılık önerilmezse, o şey ile birleştirdiği ve zararsızca ayrılması mümkün bulunan eklemeleri geri vermeden önce ayırıp alabilir.

TBK m. 81, hukuka veya ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleşmesi amacıyla verilen şeyin geri istenemeyeceğini ifade etmiştir. Açılan davada hâkim, bu şeyin Devlete mal edilmesine karar verebilir.

Zamanaşımı

TBK m. 82 uyarınca, sebepsiz zenginleşmeden doğan taleplerde zamanaşımı süresi, hak sahibinin geri isteme hakkı olduğunu öğrendiği tarihten itibaren iki yıl ve her hâlde zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten itibaren on yıldır. Ancak, zenginleşme, zenginleşenin bir alacak hakkı kazanması suretiyle gerçekleşmişse diğer taraf her zaman bu borcunu ifadan kaçınabilir.

Sonuç

TBK m. 77-82 arasında düzenlenen sebepsiz zenginleşme sözleşmeler ve haksız fiiller dışında üçüncü bir borç kaynağıdır. Haklı bir sebep olmaksızın, bir başkasının malvarlığından veya emeğinden zenginleşen, bu zenginleşmeyi geri vermekle yükümlüdür. Sebepsiz zenginleşme nedeniyle iade borcunun kapsamı ve yapılmış giderlerden hangilerinin istenebileceği zenginleşen kimsenin iyiniyetli ve kötü niyetli oluşuna göre farklılık arz etmektedir. Sebepsiz zenginleşmeden doğan taleplerde zamanaşımı süresi, hak sahibinin geri isteme hakkı olduğunu öğrendiği tarihten itibaren iki yıl ve her hâlde zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten itibaren on yıldır.